POLONYA'DAKi BE$ ÇERKEZ PRENSi

(Martin Kruscynski)
(ingilizce'den çeviren: Mustafa Naç)
Polonya'ya yerle$en be$ Çerkes prensi ülkeleri Kuzey Kafkasya'dan gelmi$lerdi. Kuzey Kafkasya, Terek ve Kuban nehirleri arasinda batidan doðuya uzanan topraklardir. Tatarlar buraya Be$tan, Ruslar ise Piatyhorje diyorlardi. Fakat asil ismi "Kabarda" idi.

Kabardaylar ve onlara akraba olan Bes(le)neyler ya$iyordu burada. 15-16'nci yüzyillarda baðimsiz bir ülke oldular. Bu devlete Ruslar "Cherkassy", Polonya ve Litvanyalilar "Petyhorcy" adini vermi$lerdi. Kirim Tatarlari'yla iyi ili$ki içindeydiler. Kabardey sava$çilari, kom$u dü$manlara kar$i Kirim Tatarlari'na yardim ediyordu.
1555-1560 yillari arasinda Kabarda ülkesi Rus egemenliðine girdiði siralarda Ukrayna prensi Dymitro
Wisniowiecki Polonya'yi terk edip Kirim Tatarlarina kar$i sava$maya Rusya'ya gitmi$ti.

Dymitro Wisniowiecki, ayni zamanda yüz sene sonraki Polonya Krali Michal-Korybuth Wisniowski'nin dedesidir. O tarihlerde Polonya, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Litvania ülkerleri tek bir devletti.

Dymitro Wisniowiecki bu sava$ta kendi Kazak ordusuyla büyük ba$arilar elde etmi$ti. Kendisi de aslen bir Kazak olup Kazak "Zaporozha" birliðinin de kurucusuydu.

Çar Korkunç ivan onu Kabarda Valiliðine atadi. Dymitro ve diðer Kazaklar Kabarda ülkesini yillarca iyi ve hö$görülü bir $ekilde yönetince bir çok Çerkes sava$çisini da yanina kazanmi$ oldu.
Fakat 1561 yilinda Çar Korkunç ivan Polonya'ya saldirmaya karar verdiðinde, Prens Dymitro artik Rusya'da kalamayacaðini anlami$ti ve ülkesini Ruslara kar$i savunmak için Ukrayna'ya geri döndü.
Bu harekete oldukça öfkelenen Korkunç ivan'in $öyle dediði anlatilir: "Dymitro bize bir köpek olarak geldi ve bir köpek olarak geri döndü".

Ve sonunda Prens Dymitro 1563'de Moldova'da yakalanip istanbul'a Türk Devletine teslim edildi. Türkler de onu Tatarlar'a kar$i yaptiði sava$lardan dolayi idam ettiler.

Bir kaç ay sonra ise bir grup Çerkes Prensi-Dymitro ile dostane il$kilerinden dolayi-kendi Çerkez sava$çilarindan bir grubunu Kabarda'daki Rus egemliðine kar$i i$birliði için Polonya'ya gittiler.
Korkunç Çar bu prensleri kendince ölüme mahkum etmi$ti.

1561 yilinin Aðustos ayinda Polonya Krali Çerkesya'dan gelecek olan tüm sava$çilari kabul edeceðini kendisinin özel "Kralin Kitabi"na yazarak ilân etmi$ti. Böylece 1562'de be$ Kabardey Prensi yurtlarini terkedip aile ve sava$çilariyla birlikte Polonya'ya geldiler. Polonyali tarihçiler bunlarin 300 ki$i olduðunu yaziyor.
Polonya krali onlari büyük bir $eref ve hediyelerle kar$iladi. Bu kar$ilama $ekli Çerkesleri çok memnun etmi$ti.
Polonya'ya gelen Çerkez Prenslerin adlari $öyledir:

Kasim Kambulatowicz (Czerkaski), Gawrila Kambulatowicz (Czerkaski), Onyszko/Aleksander Kudadek (Czerkaski- çok ünlü bati Çerkasya Prensi Sibok/Wasyl Konsaukowicz'in oðlu, ayni zamanda da Temruk Szymkowicz, Sibok'la akraba idi), Solgien Szymkowicz (Czerkaski-Szymek Temruk'un oðlu), Temruk Szymkowicz (Czerkaski-Szymek Temruk'un oðlu).

Korkunç ivan, Çerkes Prensleri'ni tekrar kazanmak için Aleksiej Klobukov'u temsilci olarak Polonya'ya yolladiysa da, sonuç alamadi. Çerkesler'in çoðu Ortodoks, bazilari Pagan dinine mensuptu. Daha sonra bir kismi Ukrayna Ortodokslari'na katildi, bunlarin üst sinifindan olanlarsa Polonya'li Katolik oldular.
Prens Solgien ve Prens Temruk, Polonya ordusundaki özel Çerkes/Kazak birliðinin kumandanliðina getirildi. Fakat Çerkes komutanliðinda, sava$çiliðini en güzel örneklerini Prens Temruk gösteriyordu. Bir çok yazili belge onun kahramanliklarindan bahseder. Örneðin, 13 Nisan 1572 de, güçlü bir Türk ordusu Moldova'da Polonya ordusuna saldirdiðinda bütün Polonya birlikleri panik halinde sava$ meydanini terk ettiklerinde, bir tek Prens Temruk ve yanindaki Çerkes sava$çilari meydaninda kalmi$ ve Polonya birlikleri geri dönene kadar sava$mi$tilar.


Prens Temruk'un cesaret dolu ba$arilari ödülsüz kalmadi tabii; Polonya krali onu Polonya aristokrat sinifina yükselten bir ni$an verdi. Ve ayni zamanda ona Polonya, Litvanya ve Ukrayna'nin ortak "Podolie" bölgesinden, büyük malikaneler verildi.

Gün geçtikçe bu be$ Çerkes Prensi çok güçlü, zengin ve nüfûz sahibi olup hepsi de Podolie bölgesine yerle$tiler. Her yil yeni Çerkes sava$çilari Polonya'ya gelip bu özel Çerkes/Kazak birliðine katilmaya devam ediyordu. Bir kaç yil sonra bu özel birlikler öyle güçlendiler ki, artik Polonya ordusunun ayrilmaz bir parçasi haline gelmi$lerdi. Ta ki 1795 yilina kadar.

O yil Rusya, Prusya ve Avusturya Polonya'yi i$gal etti ve burayi parçalara böldü. Dolayisiyla Polonya ordusundaki Çerkeslerin sayisi azaldi ve onlarin yerlerini artik daha çok Polonyali, Ukraynali ve Tatar askerler aliyordu. Fakat bu özel birlikler hiç bir zaman Çerkes görünümünü ve karakterlerini kaybetmediler. $öyle ki; Çerkes adetleri, Çerkes silahlari ve Çerkes sava$ taktiklerini korudular ve devam ettirdiler.
Bu Çerkes Prensler'in çocuklari zamanla Polonya toplumunda asimile oldu. Fakat mizaçlarini ve sava$ma isteklerini - özellikle can dü$malari Ruslara kar$i - her zaman korudular. Ruslar Ukraynayi i$gal ettiklerinde ise, Polonya'daki Çerkesler varliklarini kaybettiler.


Günümüzün Polonya'li tarihçileri, bu be$ Çerkes Prensi'nin Polonya ordusunun evrimi için sarfettikleri muazzam etkiyi kabul ediyorlar.

R U S S I A N - C I R C A S S I A N W A R & G E N O C I D E

The massacre of the Circassians, a forgotten people, serves as the subject of Stephen D. Shenfield’s essay. The Circassians were forced to resettle after the tsarist conquest of their territory. Their homeland rested in the northwestern Caucasus and on the northeastern shore of the Black Sea--along the southern border of the Russian empire. Before the Russian invasion, Circassia possessed two million people and an area of 55,663 square kilometers. They fought against Russian invasions from 1763-1864 and ultimately were defeated, with many Circassians being deported to Turkey. The decision to deport the Circassians came in 1860; the Russians invaded from the north, accompanied by mobile columns of riflemen and Cossack cavalry; four thousand Circassian families left for Turkey. In 1862, Russian soldiers burned Circassian villages and trampled the crops; those who fled died in the forests and mountains of hunger and exposure. The Russian General Babich took his soldiers south, burning Circassian villages along the way. In May 1864, the remaining Circassians bonded together in a frenzied battle and emerged triumphant over the Russian invaders; the victory, however, proved to be short-lived because the Russians returned with more artillery and soundly defeated the Circassian men and women; dissatisfied by only killing the Circassian adults, the triumphant Russian soldiers sought out the children and shot cannon shells at them.

It was really the first intentional large-scale genocide of the modern times, as well as the model case of the consequent tradition of ethnic cleansing. It was also the largest single genocide of the 19th century. The Circassian genocide ended at about same time with the launching of the Jewish deportations in 1880s, when more than three million Circassians had been expelled from the territories occupied by Russia. The numbers of those who were killed, are not known. Anyway, it meant 90 per cent of the whole Circassian population. Anssi Kullberg, ''The Eurasian Politician'' - October 2003

OSMANLI ARŞİVLERİNDE ÇERKESLER İLE İLGİLİ BELGELER

Osmanlı dönemine ait arşivlerde Çerkesler ile ilgili (özellikle sürgün dönemine ait) bir çok belge bulunmaktadır. Aşağıda bu belgelerden bir bölümü başlıklar halinde verilmiştir. Belgelerin çokluğu nedeniyle sadece küçük bir bölümü yer almaktadır. Belgelerin tamamına T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü web sitesinden ulaşılabilir.

Tarih: 02/R /1290 (Hicrî)	Dosya No:455	Gömlek No:52	Fon Kodu: A.}MKT.MHM.
Kafkasya'dan göç etmek isteyen Çerkes kabilelerinden, evvelce Memalik-i Mahruse'ye hicret etmiş olanların akrabalarına öncelik verilerek peyderpey kabul edilecekleri.

Tarih: 11/S /1277 (Hicrî)	Dosya No:193	Gömlek No:46	Fon Kodu: A.}MKT.MHM.
Çerkes muhacirlerinden bir kısmının iskan için Sivas'a izamı.

Tarih: 02/Z /1277 (Hicrî)	Dosya No:480	Gömlek No:70	Fon Kodu: A.}MKT.UM..
Daha önce Siroz'a iskan olunmaları için gönderilen Çerkes Altıkesek kabilesinden altmışbeş kişinin Sivas'da yerleştirilmesi.

Tarih: 24/Za/1275 (Hicrî)	Dosya No:284	Gömlek No:40	Fon Kodu: A.}MKT.NZD.
Kuban havalisinde bulunan çerkeslerden Dersaadet'e gelen beşyüzdoksanüç nüfusun yerleştirilmesi ve tayinatlarının verilmesi.

Tarih: 04/R /1276 (Hicrî)	Dosya No:147	Gömlek No:43	Fon Kodu: A.}DVN.
Çerkes Anaçok Kabilesi'nden ve Rusya tebeasından muhacirlerin Osmanlı Devleti tarafından gösterilen yerlerde iskan edilenlerinin listesi.

Tarih: 08/Za/1276 (Hicrî)	Dosya No:407	Gömlek No:32	Fon Kodu: A.}MKT.UM..
Çerkez muhacirlerinden Altıkesek Kabilesi'nin Tabnogay Takımın'dan Bozok'da iskan edileceklerinin İzmit tarikiyle gönderildikleri ve bunların vusüllerinde Bozok'a yerleştirilip yevmiyelerinin verilmesi.

Tarih: 30/M /1278 (Hicrî)	Dosya No:230	Gömlek No:16	Fon Kodu: A.}MKT.MHM.
Çepni karyesinde bulunan araziye Çerkezistan'dan gelen muhacirlerin yerleştirilmesi.

Tarih: 01/C /1278 (Hicrî)	Dosya No:382	Gömlek No:70	Fon Kodu: A.}MKT.NZD.
Samsun'a gelen Çerkes muhacirlerinin geçici olarak Yozgat'ta iskan edilmesinin uygun olduğu, ileride sürekli iskan edilecekleri yerlere gönderilmeleri.

Tarih: 17/M /1281 (Hicrî)	Dosya No:303	Gömlek No:89	Fon Kodu: A.}MKT.MHM.
Kosova sahrasında iskan edilmek üzere gönderilen Çerkez muhacirlerine iyi muamelede bulunulduğu.

Tarih: 28/Z /1298 (Hicrî)	Dosya No:1338	Gömlek No:23	Fon Kodu: DH.MKT.
Kafkasya'dan Dersaadet'e gelen Çerkes muhacirlerinin zaruri masrafları için gerekli olan meblağın tesviyesi talebi.

Tarih: 21/C /1304 (Hicrî)	Dosya No:2	Gömlek No:14	Fon Kodu: Y..PRK.DH..
Adapazarı'nın Sapanca Nahiyesi'ne bağlı Şadiye Karyesi'ndeki Çerkes muhacirlerin erkek nüfusu ve hane miktarı.

Tarih: 22/B /1304 (Hicrî)	Dosya No:1413	Gömlek No:33	Fon Kodu: DH.MKT.
İkiyüz hanelik bir Çerkes muhacir kafilesinin yakında Kerç üzerinden Osmanlı ülkesine geleceği ve çoğunun sefer masraflarını tedarikten aciz oldukları bildirildiğinden gereğinin ifası.

Tarih: 30/Ş /1322 (Hicrî)	Dosya No:526	Gömlek No:1	Fon Kodu: A.}MKT.MHM.
Rusya'nın Kuban vilayeti ahalisinden ve Çerkes kabilelerinden hicretle gelecek muhacirlerin Ankara vilayetine nakil, iskan ve masraflarının karşılanması.

Tarih: 29/Ca/1278 (Hicrî)	Dosya No:522	Gömlek No:18	Fon Kodu: A.}MKT.UM..
Trabzon'a gelmiş olan Çerkes ve Nogay muhacirlerinin sayılarında hayli artış olduğundan bunlardan bir kısmının, Sivas, Urfa ve Diyarbakır eyaletlerine sevkine kadar Trabzon'da barındırılmaları.

Tarih: 24/C /1304 (Hicrî)	Dosya No:1405	Gömlek No:98	Fon Kodu: DH.MKT.
Sapanca'da Çerkeslerle Gürcüler arasındaki düşmanlığın bertaraf edilmesi için tarafların ileri gelenlerinden bir kaç kişinin sıkı bir şekilde uyarılmak üzere Dersaadet'e çağırılmaları için İzmid mutasarrıf vekiline yazı gönderilmesi.

Tarih: 03/Ra/1277 (Hicrî)	Dosya No:156	Gömlek No:50	Fon Kodu: A.}DVN.
Dersaadet'e gelip Üsküdar'da bekleyen Çerkes Kabartay muhacirlerinden Anzavar Kabak Kabilesi mensublarına yevmiye tahsisi ile bunların Sivas'ta yerleşmelerine müsaade edilmesi.

Tarih: 28/C /1294 (Hicrî)	Dosya No:128	Gömlek No:14	Fon Kodu: Y..EE..
Çerkesler ve Abazalara iane toplanmasına çalışılacağı, yeni icad tüfek ve rovelverferin ise Mısır askerinin izinli olanlarının silahlarından tedarik edilerek gönderileceğine dair Mısır Hidiviyeti'nden telgrafname.

Tarih: 24/Za/1275 (Hicrî)	Dosya No:284	Gömlek No:40	Fon Kodu: A.}MKT.NZD.
Kuban havalisinde bulunan çerkeslerden Dersaadet'e gelen beşyüzdoksanüç nüfusun yerleştirilmesi ve tayinatlarının verilmesi.

Tarih: 17/Ra/1277 (Hicrî)	Dosya No:430	Gömlek No:11	Fon Kodu: A.}MKT.UM..
Sivas Uzunyayla'da iskan olunacak Çerkes Muhacirleri için Gedikçik kazası ahalisinin inşa ettirdiği evleri hibe etmesinin ilanı ve kaza müdürü ile meclis azalarının taltifi.

Tarih: 25/R /1277 (Hicrî)	Dosya No:435	Gömlek No:43	Fon Kodu: A.}MKT.UM..
Sivas'ın Uzunyaylası'na iskan edilen Çerkes muhacirinin evlerinin bir hizmet olarak Alacahan, Kangal, Aşudu ve Tenos kazaları ahalilerince inşa edildiği bu husustaki mazbataların takdimi.

Tarih: 15/Ş /1277 (Hicrî)	Dosya No:210	Gömlek No:63	Fon Kodu: A.}MKT.MHM.
Ankara sancağına gönderilmiş olan muhacirinin bir kısmının Uzunyayla'da iskan olunmak arzusunda bulundukları.

Tarih: 13/L /1277 (Hicrî)	Dosya No:760	Gömlek No:71	Fon Kodu: A.}MKT.MHM.
Kastamonu'da iskan edilmek üzere gönderilen Çerkez muhacirlerinin Sivas, Uzunyayla'ya gitmek istemeleri üzerine ne yapılması gerektiğine dair emir verilmesi talebine dair.

Tarih: 15/Z /1277 (Hicrî)	Dosya No:356	Gömlek No:39	Fon Kodu: A.}MKT.NZD.
Çerkes muhacirlerinden ve Altı Kesek Kabilesi'nden İshak Efendi ile Saduka ve Mehmed nam kimselerin kabileleriyle Bursa'dan Uzunyayla'ya nakl ve iskanları.

Tarih: 1199 (Hicrî)	Dosya No:21	Gömlek No:1011	Fon Kodu: HAT
Şeyh Mansur kasasına dair Soğucuk tarafından Çerkes lisanıyla gelen mektup ve tercümesi arz edilmiş olduğu ve Soğucuk'a bir vezir başbuğ ile top ve mühimmat gönderildiği ve hediyelerin de gönderilmek üzere olduğu ve Şeyh Mansur'a ve kabailin celbine ne veçhile yardım lazımsa Soğucuk muhafızına yazılacağı ve Ruslar ahdi nakz ederler ise Kabartaylar, Lezkiler ve Abaza ve Çerkes ve Tatarlardan birer kol Balta üzerine ve Kırım tarafına sevk olunacağı ve donanmanın da hareketi hakkında arz olup yukarısında Abdülhamid I'in gayret gösterilmesi ve tanzimleri hakkında benim vezirim başlığıyla hatt-ı hümâyûn vardır.

Tarih: 09/C /1270 (Hicrî)	Dosya No:71	Gömlek No:100	Fon Kodu: HR.MKT.
Ticaretle iştigal etmek üzere Dersaadet'e gelip giden Çerkezlerin Trabzon'dan memleketlerine gitmelerinde kendilerine engel olunması.

Tarih: 17/L /1294 (Hicrî)	Dosya No:1323	Gömlek No:43	Fon Kodu: DH.MKT.
İnöz Kasabası'na gelen ve çiçek hastalığı taşıdıkları anlaşılan Çerkeslerin karantinaya alınarak, hastalığın sirayetinin meni lüzumu.

Tarih: 29/Z /1300 (Hicrî)	Dosya No:7	Gömlek No:57	Fon Kodu: Y..PRK.AZJ.
Çerkes ve Gürcüler ile Gürcistan'a dair kısa bilgiler. (tt)

Tarih: 04/S /1304 (Hicrî)	Dosya No:1375	Gömlek No:54	Fon Kodu: DH.MKT.
Rusya'da Çerkes Beyi Han Giray'ın hemşirezadesinin Düzce'de oturan İshak Bey ile evlenme merasimlerine çok sayıda Çerkesin katılacağının haber alınması üzerine, gelinin, İstanbuldan deniz yoluyla Akçaşehir üzerinden götürmesinin kararlaştırıldığı ve teferruatına dair Bolu Mutasarrıflığı'ndan alınan telgrafname suretinin Sadaret'e takdimi.

Tarih: 23/S /1304 (Hicrî)	Dosya No:1379	Gömlek No:101	Fon Kodu: DH.MKT.
Yerleştirildikleri yerden kalkıp Hudavendigar'ın Ilıcaboğaz adlı bölgesine yerleşen Çerkes muhacirlerinden İsmail Bey takımı ve bunlara katılan sair Çerkeslerin arazi sahipleriyle davalarının, anılan bölgede İsmail Bey'in yirmi hanelik takımı dışındakilerin başka yerlere nakli şeklindeki bir kararla halledildiği, bunun için lazım gelen muamelatın icrası.

Tarih: 06/B /1304 (Hicrî)	Dosya No:1408	Gömlek No:89	Fon Kodu: DH.MKT.
Gürcüler ile Çerkesler arasındaki anlaşmazlığın ikamet ettikleri Şadiye ve Mahmudiye köylerinden birinin başka yere nakledilmesi meselesinden ileri geldiği, yapılan tahkikat sonucunda anlaşıldığı.

Tarih: 23/B /1313 (Hicrî)	Dosya No:109	Gömlek No:53	Fon Kodu: Y..PRK.ASK.
İngiltere Sefareti tercümanlarından Mösyi Şili'nin İzmit ve Adapazarı'na gelmesi ve Ermeni ve Çerkeslerle münasebetlerinin sebebinin tahkikatı neticesinde Ermenileri teşvik etmek maksadında olduğunun anlaşıldığı.

Tarih: 21/M /1324 (Hicrî)	Dosya No:529	Gömlek No:6	Fon Kodu: A.}MKT.MHM.
Rusya'nın Kuban vilayetine tabi Çorakapefeski köyündeki Çerkes ahalisinin hicretlerinin kabulü.

Tarih: 29/Z /1327 (Hicrî)	Dosya No:81	Gömlek No:44	Fon Kodu: Y..PRK.BŞK.
Çerkeslerin örf, âdet ve dini inançları hakkındaki bazı rivayetlerin doğru olup olmadıklarının araştırılmasına dair sorular.a.g.y.tt

Kaynak: T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü